Ας ακούσουμε τον ίδιο τι έχει να μας πει, γι’ αυτό το συγγραφικό του «έργο», που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Ἀνάλεκτο…
Τι ήταν αυτό που σας ώθησε να γράψετε αυτό το βιβλίο;
Αρχικά σας ευχαριστώ θερμά για την παρούσα συνέντευξη. Επιτρέψτε μου εκ προοιμίου να επισημάνω πως πρόκειται για μια μεταδιδακτορική έρευνα- μελέτη στα θεσμικά πλαίσια των μεταδιδακτορικών σπουδών μου στο επιστημονικό πεδίο της Κοινωνιολογίας του Χριστιανισμού και της Θρησκείας, καθώς και στη θεματική περιοχή της Πολιτισμικής Κοινωνιολογίας, της Θεολογίας και της Πολιτικής Φιλοσοφίας. Ξεκίνησα λοιπόν να γράφω αυτό το βιβλίο με την ελπίδα η συγγραφή αυτή να συνεισφέρει στην προσέγγιση κοινωνικών και πνευματικών μεγεθών στρέφοντας την προσοχή στην ιστορικο--κοινωνική διάσταση των θεολογικών ζητημάτων, καθώς η Κοινωνιολογία αλλά και τα προαναφερθέντα επιστημονικά πεδία μπορούν να συνυπάρξουν με τη Θεολογία, όταν απροκατάληπτα συνδιαλέγονται, και να συμβάλλουν στη θεολογική κατανόηση.
Είναι τελικά η «οικονομία» αυτή που κινεί τα «νήματα» της ανθρωπότητας ή μήπως πίσω από αυτή κρύβονται άλλες δυνάμεις, πιο καταστροφικές για όλους μας;
Με αφορμή το ερώτημά σας ας τονιστεί ότι στην πραγματικότητα δεν είναι οι οικονομικές, ούτε οι υλικές και βιολογικές λειτουργίες της ανθρώπινης φύσης που προσδιορίζουν και θεμελιώνουν την ιστορική και κοινωνική συνείδηση της Ανθρωπότητας. Οι συλλογικές ταυτοποιήσεις και η πολλαπλότητα του κοινωνικού κόσμου οδηγούν σε μια πολυπρισματική και πολυπαραγοντική θεώρηση ακόμη και αυτού του οικονομικού βίου των ανθρώπων, που δεν καταλήγει στη μονοδιάστατη λογική του καπιταλιστικού τρόπου ζωής. Τα αδιέξοδα της οικονομίας και της σύγχρονης οικονομικής επιστήμης που αποτυπώνονται στην καθημερινότητά μας, μας οδηγούν νομοτελειακά στην αναζήτηση και επανεύρεση του ορθού ανθρωπολογικού στοχασμού στον χώρο της οικονομίας και της κοινωνίας. Και αυτό επειδή οι επιστημονικές προδιαγραφές της σύγχρονης Πολιτικής Οικονομίας μοιάζουν να αποκλείουν κάθε οντολογικό προβληματισμό, κάθε ερώτημα ή ερμηνευτική πρόταση που υπερβαίνει τη χρηστική εκδοχή της πραγματικότητας. Ένας τέτοιος αποκλεισμός είναι στην πράξη αδύνατος. Γιατί η χρήση του κόσμου, των υλικών δεδομένων της πραγματικότητας, είναι πάντοτε για τον άνθρωπο μια έλλογη χρήση, αφού είτε το θέλει, είτε όχι, είναι προικισμένος με νου και λόγο. Και έλλογη χρήση σημαίνει προσωπική σχέση, δηλαδή αυτεπίγνωση του υποκειμένου που αναλαμβάνει τη χρήση, και απόδοση μιας σημασίας ή νοήματος στο χρηστικό αντικείμενο. Συνειδητά ή ανεπίγνωστα ο άνθρωπος αποδίδει πάντοτε κάποιο νόημα στα πράγματα και στη χρήση των πραγμάτων. Η αντίληψη που έχουμε για την υποκειμενική μας ύπαρξη και για την ύπαρξη του κόσμου, το νόημα που τους αποδίδουμε, καθορίζει το είδος της σχέσης μας με τα πράγματα και τους συνανθρώπους μας. Αποκλείεται να αποσυνδέσουμε την οικονομική ή πολιτική συμπεριφορά από το κοσμοείδωλο και τις ανθρωπολογικές αντιλήψεις κάθε εποχής, όπως αποκλείεται να αποσυνδέσουμε από το κοσμοείδωλο του ανθρώπου και την τέχνη ή την ηθική του. Και η εμπειρική αυτή πιστοποίηση προσφέρεται για επαλήθευση και μέσω της μαρτυρίας των κειμένων. Οι απόψεις, λόγου χάρη, του Αριστοτέλη για το νόμισμα, τη λειτουργία της αγοράς ή την οργάνωση της πολιτείας μένουν ερμηνευτικά εκκρεμείς ή ελλειπτικές, αν αγνοήσουμε την αριστοτελική κοσμολογία και ανθρωπολογία. Οι σχέσεις μας λοιπόν με την πραγματικότητα δεν είναι θεωρητικές, ιδεολογικές ή ηθικές. Είναι σχέσεις που ανταποκρίνονται σε συγκεκριμένες ανάγκες. Όταν οι ανάγκες μας περιορίζονται σε μόνη τη χρήση του κόσμου, στην καταναλωτική αποκλειστικά απαίτηση, τότε εύκολα γλιστράμε σε μια επικίνδυνη αντικειμενοποίηση του υπαρκτού, υπηρετική της χρηστικής μονομέρειας, όσο κι αν αντιλέγουν στη φαντασιώδη εκδοχή μας τα συμπεράσματα της επιστήμης.
Πιστεύετε πως η θρησκεία επηρεάζει την οικονομική ζωή των πιστών;
Σαφώς υπάρχει άμεση σχέση και διασύνδεση δόγματος και ήθους, πίστης και πράξης, θεολογίας και πολιτισμού. Είναι άλλωστε γνωστό από την κοινωνιολογική έρευνα ότι η θρησκεία επηρεάζει την οικονομική ζωή των πιστών. Το δόγμα, η ηθική και η λατρεία ασκούν επίδραση στην κοινωνική και πολιτική ζωή, ενώ βέβαια και η κοινωνικο-οικονομική και πολιτική ζωή δεν είναι άμοιρη της διαμόρφωσης και εκδήλωσης της θρησκευτικής πίστεως.
Υπάρχει άμεση σχέση της ηθικής με την οικονομία και αν ναι, μέχρι που μπορεί να φτάσει;
Η σύνδεση της ηθικής με την οικονομία δεν αποτελεί υπόθεση αποκλειστικά της σύγχρονης κοινωνίας, αλλά απασχόλησε τη σκέψη των ανθρώπων από πολύ παλαιά. Στη σκέψη του Αριστοτέλη ηθική, πολιτική και οικονομία αποτελούσαν ένα όλο. Με την πάροδο των αιώνων η οικονομία προσπάθησε να αυτονομηθεί από την ηθική ιδίως με την κυριαρχία του οικονομισμού. Προτού δε η οικονομία γίνει επιστήμη, πολλοί είχαν ασχοληθεί με διάφορα οικονομικά φαινόμενα (χρήμα, εμπόριο κ.λπ.), αλλά έμμεσα μόνο ή με σκοπό να δώσουν, όπως στον τομέα της αγροτικής οικονομίας, πρακτικές συμβουλές. Οι πρώτοι που ασχολήθηκαν συστηματικά με τα προβλήματα της οικονομίας ήταν οι θεολόγοι. Πρέπει να πούμε σε αυτό το σημείο πως ιστορικά η ηθική της οικονομίας εκφράστηκε μέχρι τώρα κυρίως μέσα από δύο βασικές πολιτικο-οικονομικές κατευθύνσεις: του Καπιταλισμού και του Σοσιαλισμού, δυναμική ιστορική έκφραση του οποίου υπήρξε ο Μαρξισμός. Βεβαίως εμφανίστηκαν τα τελευταία χρόνια στη Δύση και θρησκευτικές κινήσεις πολιτικού χαρακτήρα όπως στη Λατινική Αμερική η λεγόμενη πολιτική θεολογία και άλλα παρόμοια φαινόμενα στους κόλπους κυρίως των Ρωμαιοκαθολικών και των Προτεσταντών, όπως ο χριστιανικός Νεοφιλελευθερισμός ή ο χριστιανικός Σοσιαλισμός κ.ά.
Ποιοι είναι οι βασικοί σκοποί της Ορθόδοξης Εκκλησιαστικής Ηθικής;
Η Ορθόδοξη Εκκλησιαστική Ηθική, τεκμηριωμένα, έχει πιο πολύ από τις άλλες χριστιανικές ομολογίες τις κοινωνικές καταβολές που της επιτρέπουν να βρίσκεται εγγύτερα στην κοινωνική συνείδηση. Έτσι η προσφορά της χριστιανικής θρησκείας, και ιδίως της Ορθοδοξίας, είναι διαρκής και, μεταξύ άλλων, κύριο σκοπό έχει την πνευματική αναγέννηση του ανθρώπου και συνακόλουθα της υλικής φύσης. Η θρησκευτικότητα, που μπορεί να νοηθεί και σαν κάθετη κοινωνικότητα, έχει μέσα της άμεσες συνέπειες στην οριζόντια κοινωνικότητα κι ακόμη της δίνει μια πληρότητα, που γίνεται η τρίτη διάστασή της. Βέβαια πρέπει να τονίσουμε ότι η Ορθόδοξη Εκκλησιαστική Ηθική δεν αποτελεί ένα ιδιαίτερο σύστημα Ηθικής, κυρίως γιατί το ορθόδοξο ήθος συνεχίζει να κατανοείται ως ενιαίο και όχι δυαρχικά ή αποσπασματικά. Για παράδειγμα η πατερική κοινωνική διδασκαλία δεν αποτελεί μια συστηματική διδασκαλία που απομονώνει την κοινωνία από τα άτομα, ούτε και τα άτομα από τη λειτουργία των θεσμών, αλλά δίνει μεγάλη σημασία στις προσωπικές συμπεριφορές, ακόμα και όταν αναφέρεται στη λειτουργία των θεσμών. Η κριτική αναφορά π.χ. στις σχέσεις εκμετάλλευσης ή καταχρηστικής άσκησης της εξουσίας δεν γίνεται στην εξουσία γενικά, αλλά στα πρόσωπα που την ασκούν. Το ίδιο γίνεται και με τον πλούτο ή τα πολιτεύματα αλλά και με το ζητούμενο της κοινωνικής δικαιοσύνης.
Ποια είναι η πιο συχνή «μορφή» παρουσίας του καπιταλισμού στην καθημερινότητά μας;
Είναι σημαντικό εδώ να τονιστεί ότι με την ανάπτυξη του καπιταλισμού αναπτύχθηκαν ταυτόχρονα και τα λεγόμενα οικονομικά εγκλήματα. Αυτά δεν αναφέρονται μόνο στο στενό οικονομικό περιβάλλον αλλά και στις συνέπειες που έχει η οικονομική Πολιτική και φυσικά ο οικονομικός ορθολογισμός. Βασικές συνέπειες ενός τέτοιου οικονομικού ορθολογισμού είναι η ρύπανση του φυσικού περιβάλλοντος, η κερδοσκοπία, η διαφθορά, ως μόλυνση του κοινωνικού περιβάλλοντος, η σύνδεση της Οικονομίας με τη βούληση για παγκόσμια κυριαρχία, οι αρνητικές συνέπειες της παγκοσμιοποιημένης Οικονομίας. Μια επίσης «μορφή» του καπιταλισμού στην κάθε μας μέρα είναι η λεγόμενη καταναλωτική πρόκληση. Οι καταναλωτές βρίσκονται μπροστά στην πρόκληση της ποικιλίας και του πλήθους όχι μόνο των αγαθών αλλά και των προσφερόμενων υπηρεσιών που δεν τους επιτρέπει να παραμένουν εύκολα αδιάφοροι. Κανείς δεν θέτει όρια στην άκριτη, ακατάσχετη και άκαιρη κατανάλωση. Η ένταση του φαινομένου αυξάνεται και από την τάση να χαρακτηρίζεται η καταναλωτική κοινωνία ως μια κοινωνία του καταναλωτικού Πολιτισμού, στην οποία η κατανάλωση κατανοείται και προβάλλεται ως Πολιτισμός, αλλά και από την τάση να αποτελεί αντικείμενο λατρείας, ώστε να γίνεται λόγος για «λατρεία της κατανάλωσης». Η σύγχρονη καταναλωτική κοινωνία είναι κτισμένη πάνω σε αντιφάσεις, τις οποίες δημιουργεί ο ελεύθερος ανταγωνισμός δηλαδή στην ουσία ο καπιταλισμός. Μια από αυτές είναι το δίπτυχο πείνα-αφθονία. Είναι φαινόμενο που δεν εμφανίζεται μόνο σε παγκόσμιο αλλά και σε τοπικό επίπεδο. Από τη μια πλευρά καταβάλλονται προσπάθειες για την εξασφάλιση των αναγκαίων και από την άλλη προωθείται με κάθε τρόπο η κατασπατάληση. Χαρακτηριστικό σημείο συνάντησης των δύο αυτών αντίθετων κοινωνικών φαινομένων είναι ο κάδος απορριμμάτων, όπου οι πεινασμένοι αναζητούν τρόφιμα και πράγματα που περίσσευσαν από τα τραπέζια και τα σπίτια πλούσιων καταναλωτών. Πρόκειται για την ίδια εικόνα του πλουσίου και φτωχού Λαζάρου της σχετικής βιβλικής παραβολής, με τη διαφορά ότι εδώ δεν πρόκειται για ψίχουλα, αλλά για άθικτες συσκευασίες που απορρίπτονται για να αντικατασταθούν από άλλα.
Ποιο μήνυμα θα στέλνατε στους αναγνώστες, για να διαβάσουν αυτό σας το πόνημα;
Το βιβλίο αυτό από επιστημονικής πλευράς καλύπτει ένα υπαρκτό κενό στη σχετική βιβλιογραφία και στην πραγμάτευση των ζητούμενων θεμάτων. Μέσα από την μέριμνα να γίνουν αντιληπτές οι θεολογικές και πολιτισμικές προϋποθέσεις των πολιτικών και κοινωνικο-οικονομικών εξελίξεων της Δυτικής Ευρώπης που οδήγησαν στην ανάπτυξη του καπιταλιστικού φαινομένου παρουσιάζονται τα παλαιά και σύγχρονα ερευνητικά δεδομένα, και, πιστεύω, τεκμηριώνεται και η συγκριτική παραβολή με τον κόσμο της Ορθόδοξης Ανατολής με τις περί Οικονομίας και εργασίας διαχρονικές διδασκαλίες και αντιλήψεις των Ελλήνων Πατέρων, αντιλήψεις που ουσιαστικά συγκροτούν τον κοινοτικό θεσμό ελεύθερων προσώπων με τις ισχυρές δομές της πρόνοιας, της φιλανθρωπίας και της αλληλεγγύης. Αυτή η συγκριτική παράθεση των δύο κόσμων Ανατολής και Δύσης συνιστά και την πρωτοτυπία του βιβλίου. Επιτρέψτε μου ολοκληρώνοντας να διατυπώσω επιγραμματικά τα εξής: Το όραμα του αλόγιστου εξευρωπαϊσμού και της άγνοιας ή περιφρόνησης των ριζών μας σφραγίζει μέχρι σήμερα και τις παραμικρές λεπτομέρειες του δημόσιου βίου και της κρατικής συμπεριφοράς. Οι σημερινοί Νεοέλληνες μοιάζουμε καταδικασμένοι να υποστούμε ως το τέλος την τραγική αφασία ή νέκρωση της ελληνικής αυτοσυνειδησίας. Είναι η πολιτικοποιημένη απολυτοποίηση των οικονομικών αξιών που έχει περίπου υποκαταστήσει την πνευματική ζωή και ιθαγένεια του τόπου. Ή η ακόμα πιο σπαραχτική μικρονοϊκή αυτάρκεια ενός τυπολατρικού συντηρητισμού. Η αντιθετική διαστολή Ελλάδας και Ευρώπης, ορθόδοξης Ανατολής και ρωμαιοκαθολικής ή προτεσταντικής Δύσης, φθάνει ίσως σε υπερβολική οξύτητα στις σελίδες αυτού του βιβλίου – εμφανίζεται συχνά σαν αγεφύρωτη πόλωση. Ο αναγνώστης θα αντιληφθεί πως η κριτική που εμπεριέχεται στις σελίδες του, όταν διατυπώνεται, φιλοδοξεί να λειτουργήσει μόνο ως μέτρο ή κριτήριο συστηματικής αποσαφήνισης θεμελιωδών προβλημάτων που κρίνουν την ίδια την πολιτιστική εξέλιξη του λεγόμενου δυτικοευρωπαϊκού κόσμου και, σήμερα, τη συνολική πορεία του ενοποιημένου, πανανθρώπινου πια πολιτισμού.
Για τον aylogyros news και τον Παύλο Ανδριά
